Cultura y lengua latinas V.

Cultura y lengua latinas V.
D. SIGLO I A.C. (99 - 1 A.C.)
Es este, con seguridad, el siglo romano con más figuras prominentes. En orden cronológico mencionaremos primero al gramático, historiador y agricultor Marcus Terentius Varro (116 - 28 a.C.). Es, tal vez, el exponente más acabado de la erudición latina. Nada escapó a su curiosidad enciclopédica, desde la agricultura hasta la filosofía, pasando por la gramática, la historia, la astronomía, la educación y la literatura. Sus contemporáneos reconocieron su estatura y le rindieron tributo desde temprano. Cicerón dice que ayudó a los romanos a saber quiénes eran y dónde estaban. Se conservan de él, aparte de numerosos fragmentos, "Res rusticae" (De las cosas del campo), "De lingua latina" (De la lengua latina), en estado fragmentario, y unos 600 restos de sus "Saturæ menippeæ". La antigüedad le atribuía 74 obras que, en conjunto, formaban 620 libros.

Más conocido de todos es Marcus Tullius Cicero (106 - 43 a.C.), una de las mayores glorias latinas, personaje atrayente, no sólo por las incomparables excelencias de su prosa perfecta, sino por el perfil de su vida dedicada a lo que consideró justo. Su huella es una de las más profundas y perdurables, tanto por la obra misma como por la gran cantidad y calidad de imitadores que tuvo a lo largo de la latinidad. Con él, el latín llega a una perfección que nunca más tendrá, por su concisión, la belleza de sus periodos, la simetría y armonía de su estructura, la sonoridad y cadencia de sus cláusulas y la rotun-didad con que expresa sus sentimientos. Orador brillante, si los hay, dejó a la posteridad algunos monumentos de elocuencia, entre los que cabe señalar su discurso "Catilinariæ" en el que atacó a Bruto por tratar de atentar contra la vida de Julio César, "Contra Verres", "Pro Archia", "Pro Milane" y tratados literario-filosóficos como "De Senectute", "De Divinatione", "De Amicitia", "De natura deorum", "De officiis", "De consolatione", etc. También se preocupó de la moral en "De los deberes", "De los Bienes y de los Males", "Tusculanæ disputationes" y "De Re Publica". Se conservan aún más de 900 epístolas.

Para ilustrar su obra, a continuación incluimos el capítulo VIII del "De Amicitia Dialogus".

23. Quumque plurimas et maximas comoditates amicitia contineat, tum illa nimirum præstat omnibus, quod bona spe prælucet in posterum, nec debilitari animos aut cadere patitur. Verum enim amicum qui intuetur, tanquam exemplar aliquod intuetur sui.

Quocirca et absentes adsunt, et egentes abundant, et imbecilli valent, et (quod difficilius dictu est) mortui vivunt; tantus eos honos, memoria, desiderium prosequitur amicorum; ex quo illorum beata mors videtur, horum vita laudabilis. Quod si exemeris ex rerum natura benevolentiæ conjunctionem, nec domus ulla nec urbs stare poterit, ne agri quidem cultus permanebit. Id si minus intelligitur, quanta vis amicitiæ concordiæque sit, ex dissensionibus atque discordiis perspici potest. Quæ enim domus tam stabilis, quæ tam firma civitas est, quæ non odiis et dissidiis funditus possit everti? ex quo, quantum boni sit in amicitia, judicari potest. 24. Agrigentinum quidem doctum quemdam virum carminibus Græcis vaticinatum ferunt, quæ in rerum natura totoque mundo constarent quæque moverentur, ea contrahere amicitiam, dissipare discordiam. Atque hoc quidem omnes mortales et intelligunt et re probant. Itaque si quando aliquod officium exstitit amici in periculis aut adeundis aut communicandis, quis est qui id non maximis efferat laudibus? Qui clamores tota cavea nuper in hospitis et amici mei M. Pacuvii nova fabula, quum, ignorante rege, uter eorum esset Orestes, Pylades Orestem esse se diceret, ut pro illo necaretur, Orestes autem, ita ut erat, Orestes se esse perseveraret! Stantes plaudebant in re ficta; quid arbitramur in vera facturos fuisse? Facile indicabat ipsa natura vim suam, quum homines, quod facere ipsi non possent, id recte fieri in altero judicarent. Hactenus mihi videor, de amicitia quid sentirem, potuisse dicere: si qua præterea sunt (credo autem esse multa,) ab iis, si videbitur, qui ista disputant, quæritote.
25. FANN. Nos vero a te potius; quamquam etiam ab istis sæpe quæsivi et audivi non invitus equidem; sed aliud quoddam filum orationis tuæ.
SCÆV. Tum magis id diceres, Fanni, si nuper in hortis Scipionis, quum est de republica disputatum, affuisses. Qualis tum patronus justitiæ fuit contra accuratam orationem Phili!.
FANN. Facile id quidem fuit justitiam justissmo viro defendere.
SCÆV. Quid amicitiam? nonne facile ei, qui ob eam summa fide, constantia justitiaque servatam maximam gloriam ceperit?

Es ilustrativo insertar también un trozo de "Cognitionis amor hominis insitus":

Tantus est innatus in nobis cognitionis amor et scientiæ, ut nemo dubitare possit, quin ad eas res hominum natura nullo emolumento invitata rapiatur.

Videmusne, ut pueri ne verberibus quidem a contemplandis rebus perquirendisque deterreantur? ut pulsi recurrant, ut aliquid scire se gaudeant? ut aliis narrare gestiant? ut pompa, ludis atque ejusmodi spectaculis teneantur, ob eamque rem vel famem et sitim perferant? Quid vero? Qui ingenuis studiis atque artibus delectantur, nonne videmus eos nec valetudinis, nec rei familiaris habere rationem, omniaque perpeti, ipsa cognitione et scientia captos, et cum maximis curis et laboribus compensare eam quam ex discendo capiant, voluptatem?
Mihi quidem Homerus hujusmodi quiddam vidisse videtur in iis quæ de Sirenum cantibus finxerit. Neque enim vocum suavitate videntur, aut novitate quadam et varietate cantandi revocare eos solitæ, qui prætervehebantur, sed quia multa se scire profitebantur: ut homines ad earum saxa discendi cupiditate adhærescerent. Ita enim invitant Ulixem: (nam verti, ut quædam Homeri, sic istum ipsum locum):

O decus Argolicum, quin puppim flectis, Ulixe,
auribus ut nostros possis agnoscere cantus?
Nam nemo hæc umquam est transvectus cærula cursu,
quin prius astiterit, vocum dulcedine captus,
post, variis avido satiatus pectore musis,
doctior ad patrias lapsus pervenerit oras.
Nos grave certamen belli clademque tenemus,
Græcia quam Trojaæ divino numine vexit,
omniaque e latis rerum vestigia terris.

Vidit Homerus, probari fabulam non posse, si cantiunculis tantus vir irretitus teneretur. Scientiam pollicentur: quam non erat mirum sapientiæ cupido patria esse cariorem. Atque omnia quidem scire, cujuscumque modi sint, cupere curiosorum: duci vero majorum rerum contemplatione ad cupiditatem scientiæ, summorum virorum est putandum.
Quem enim ardorem studii censetis fuisse in Archimede, qui, dum in pulvere quædam describit attentius, ne patríam quidem captam esse senserit? Quantum Aristoxeni ingenium consumptum videmus in musicis? Quo studio Aristophanem putamus ætatem in litteris duxisse? Quid de Pythagora? quid de Platone aut de Democrito loquar? a quibus propter discendi cupiditatem videmus ultimas terras esse pergratas. Quæ qui non vident, nihil umquam magna cognitione dignum amaverunt. Atque hoc loco, qui propter animi voluptates coli dicunt ea studia, quæ dixi, non intelligunt, idcirco esse propter se expetenda, quod, nulla utilitate objecta, delectentur animi, atque ipsa scientia, etiam si incommodatura sit, gaudeant.
Sed quid attinet de rebus tam apertis plura requirere? Ipsi enim quæramus a nobis, stellarum motus contemplationesque rerum coelestium eorumque omnium, quæ naturæ obscuritate occultantur, cognitiones quemadmodum nos moveant: et quid historia delectet, quam solemus persequi usque ad extremum: prætermissa repetimos, inchoata persequimur. Nec vero sum inscius, esse utilitatem in historia, non modo voluptatem.

Quid? quum fictas fabulas, e quibus utilitas nulla elici potest, cum voluptate legimus? Quid? quum volumus nomina eorum, qui quid gesserint, nota nobis esse, parentes, patriam, multa præterea minime necessaria? quid quod homines infima fortuna, nulla spe rerum gerendarum, opifices, denique, delectantur historia? maximeque eos videre possumus res gestas audire et legere velle, qui a spe gerendi absunt, confecti senectute. Quocirca intelligi necesse est, in ipsis rebus, quæ discuntur et cognoscuntur, invitamenta inesse, quibus ad discendum cognoscendumque moveamur.
Ac veteres quidem philosophi, in beatorum insulis, fingunt, qualis futura sit vita sapientium, quos cura omni litteratos, nullum necessarium vitæ cultum aut paratum requirentes, nihil aliud esse acturos putant, nisi ut omne tempus inquirendo ac discendo in naturæ cognitione consumant. Nos autem non solum beatæ vitæ sitam esse oblectationem videmus, sed etiam levamentum miseriarum. Itaque multi, quum in potestate essent hostium aut tyrannorum, multi in custodia, multi in exsilio, dolorem suum doctrinæ studiis levaverunt.
Princeps hujus civitatis Phalereus Demetrius, quum patria pulsus esset injuria, ad Ptolemæum se regem Alexandriam contulit, qui quum in hac ipsa philosophia, ad quam te hortamur, excelleret, Theophrastique esset auditor; multa præclara in illo calamitoso otio scripsit, non ad usum aliquem suum, quo erat orbatus: sed animi cultus ille erat ei quasi quidam humanitatis cibus. Equidem e Cn. Aufidio, prætorio, erudito homine, oculis capto, sæpe audiebam, quum se lucis magis, quam utilitatis desiderio moveri diceret. Somnum denique nobis, nisi requietem corporibus et medicinam quamdam laboris afferret, contra naturam putaremus datum. Aufert enim sensus, actionemque tollit omnem. Itaque, si aut requietem natura non quæreret, aut eam posset alia quadam ratione consequi, facile pateremur; qui etiam nunc agendi aliquid discendique causa prope contra naturam vigilias suscipere soleamus.
Sunt autem etiam clariora, vel plane perspicua, nec dubitanda indicia naturae, maxime scilicet in homine, sed in omni animali, ut appetat animus aliquid agere semper, neque ulla conditione quietem sempiternam possit pati. Facile est hæc cernere in primis puerorum ætatulis. Quamquam enim vereor, ne nimius in hoc genere videar: tamen omnes veteres philosophi, maxime nostri, ad incunabula accedunt, quod in pueritia facillime se arbitrentur naturæ voluntatem posse cognoscere. Videmus igitur, ut conquiescere ne infantes quidem possint. Quum vero paulum processerint, lusionibus vel laboriosis delectantur, ut ne verberibus quidem deterreri possint; eaque cupiditas agendi aliquid adolescit una cum ætatibus.

Itaque, ne si jucundissimis quidem nos somniis usuros putemus, Endymionis somnum nobis velimus dari; ldque si accidat, mortis instar putemus.
Quin etiam inertissimos homines, nescio qua singulari nequitia præditos, videmus tamen et corpore et animo moveri semper, et quum re nulla impediantur necessaria, aut alveolum poscere, aut quærere quempiam ludum, aut sermonem aliquem requirere: quumque non habeant ingenuas ex doctrina oblectationes, circulos aliquos et sessiunculas consectari. Ne bestiæ quidem, quas delectationis causa concludimus, quum copiosius alantur, quam si essent liberæ, facile patiuntur sese contineri; motusque solutos et vagos, a natura sibi tributos, requirunt.
Itaque, ut quisque optime natus institutusque est, esse omnino nolit in vita, si gerendis negotiis orbatus, possit paratissimis vesci voluptatibus. Nam aut privatim aliquid gerere malunt; aut, qui altiore animo sunt, capessunt rempublicam honoribus imperiisque adipiscendis, aut totos se ad studia doctrinæ conferunt. Qua in vita, tantum abest, ut voluptates consectentur: etiam curas, sollicitudines, vigilias perferunt: optimaque parte hominis, quæ in nobis divina ducenda est, ingenii, et mentis acie fruuntur, nec voluptatem requirentes, nec fugientes laborem. Nec vero intermittunt aut admirationem earum rerum, quæ sunt ab antiquis repertæ, aut investigationem novarum: quo studio quum satiari non possint, omnium ceterarum rerurn obliti, nihil abjectum, nihil humile cogitant: tantaque est vis talibus in studiis, ut eos etiam, qui sibi alios proposuerunt fines bonorum, quos utilitate aut voluptate dirigunt, tamen in rebus quærendis, explicandisque naturis ætates conterere videamus. (De Finib. bon. et mal. V, 18-22).

Quintus Tullius Cicero, su hermano, también fue político y orador, pero de menor talla que Marco Tulio. Escribió "De petitione consulatus", hoy extraviado, y 20 hexá-metros.

En 105 - 42 a.C. encontramos a Decimus Laberius, eques romanus y poeta cómico. Tiene el mérito de haber convertido el teatro mímico en una mezcla de palliata, togata y atellana con la ayuda del liberto Publilio Siro. De su obra sólo quedan retazos.


Caius Cornelius Nepos (100 a.C. - 28 a.C.) es un galo autor de biografías colec-cionadas en un texto "De viris illustribus". Su estilo es sencillo, poco elegante, pero correcto. Su trabajo consagrado a la historia aporta valiosos testimonios de la época en "Exempla" (tratado de moral en acción a través de la historia), que sirvió de base a Plinio. Escribió también una "Vita Catonis" y "Vita Ciceronis" y quedan fragmentos de su "Chronica".

También escribió algunos: "Poemæ eroticæ", desaparecidos.


CORNELII NEPOTIS
DE VITA
EXCELLENTIVM IMPERATORVM

TITUM POMPONIVM ATTICVM.

Liber Primus

AVCTORIS PRÆFATIO

Non dubito fore plerosque, ATTICE, qui hoc genus scripturæ, leve, et non satis dignum summorum personis judicent, cum relatum legent quis musicam docuerit Epaminondam; aut in ejus virtutibus commemorari, saltasse eum commode, scienterque tibiis cantasse.
Sed hi erunt fere, qui expertes litterarum Graecarum, nihil rectum, nisi quod ipsorum moribus conveniat, putabunt. Hi, si didicerint, non eadem omnibus esse honesta, atque turpia, sed omnia majorum institutis judicari, non admirabuntur, nos in Grajorum virtutibus exponendis mores eorum secutos. Neque enim Cimoni fuit turpe, Atheniensium summo viro, sororem germanam habere in matrimonio: quippe cum ejus cives eodem uterentur instituto. Ad id quidem nostris moribus nefas habetur. Laudi in Graecia ducitur adolescentulis, quam plurimos habere amatores. Nulla Lacedaemone tam est nobilis vidua, quae non scenam eat mercede conducta. Magnis in laudibus tota fuit Graecia, victorem Olympiae citari. In scenam vero prodire, et populo esse spectaculo, nemini in eisdem gentibus fuit turpitudini. Quae omnia apud nos partim infamia, partim humilia, atque ab honestate remota pronuntur.
Contra ea pleraque nostris moribus sunt decora, quae apud illos turpia putantur. Quem enim Romanorum pudet uxorem ducere in convivium? aut cujus materfamilias non primum locum tenet aedium, atque in celebritate versatur? quod multo fit aliter in Graecia. Nam neque in convivium adhibetur, nisi propinquorum: neque sedet nisi in interiore parte aedium, quae gynaeconitis appellatur; quo nemo accedit, nisi propinqua cognatione conjunctus.
Sed plura persequi tum magnitudo voluminis prohibet, tum festinatio, ut ea explicem quae exorsus sum. Quare ad propositum veniemus, et in hoc exponemus libro vitas excellentium Imperatorum.

CAPUT PRIMUM

Miltiades, Cimonis filius, Atheniensis, cum et antiquitate generis, et gloria majorum, et sua modestia, unus omnium maxime floreret; eaque esset aetate, ut non jam solum de eo bene sperare, sed etiam confidere cives possent sui, talem futurum, qualem cognitum judicarunt: accidit, ut Athenienses Chersonesum colonos vellent mittere. Cujus generis cum magnus numerus esset, et multi ejus demigrationis peterent societatem, ex his delecti Delphos deliberatum missi sunt, qui consulerent Apollinem, quo potissimum duce uterentur: namque tum Thraces eas regiones tenebant, cum quibus armis erat dimicandum. His consulentibus nominatim Pythia praecepit, ut Miltiadem sibi Imperatorem sumerent. Id si fecissent, incoepta prospera futura.
Hoc oraculi responso Miltiades cum delecta manu classe Chersonesum profectus, cum accessisset Lemnum, et incolas ejus insulae sub potestatem redigere vellet Atheniensium, idque ut Lemnii sua sponte facerent, postulasset, illi irridentes responderunt: Tum id se facturos, cum ille, domo navibus proficiscens, vento Aquilone venisset Lemnum.

Hic enim ventus a septentrionibus oriens, adversum tenet Athenis proficiscentibus. Miltiades morandi tempus non habens, cursum direxit quo tendebat, pervenitque Chersonesum.
Caius Julius Cæsar, (100 - 44 a.C.) fue el primer emperador, soldado y escritor historiador con dos obras cumbres: "De Bello Gallico, Libri VIII" y "De Bello Civile, Libri III". En estos escritos se puede observar al gran hombre anotando, día tras día, las diversas fortunas de sus empresas. Los comentarios son, pues, un nuevo género que César crea y lleva a su más notable esplendor. Su estilo, elegante, preciso y rotundo, corresponde sin duda a las características de su genio como hombre y como soldado y es un reflejo fiel de su personalidad en el terreno artístico, ya que siempre se preocupa por la concisión y la exactitud, tanto en la descripción de una campaña, como en el empleo de la palabra más adecuada.

A continuación los números iniciales de
JULII CAESARIS

Ex commentariis
De bello gallico
Narrationes et descriptiones

I
1. Gallia est omnis divisa in partes tres, quarum unam incolunt Belgæ, aliam Aquitani, tertiam qui ipsorum lingua Celtæ., nostra Galli appellantur. Hi omnes lingua, institutis, legibus inter se differunt. Gallos ab Aquitanis Garumna flumen, a Belgis Matrona et Sequana dividit. Horum omnium fortissimi sunt Belgæ, propterea quod a cultu atque humanitate Provinciæ longissime absunt, minimeque ad eos mercatores sæpe commeant, atque ea, quæ ad effeminandos animos pertinent, important: proximique sunt Germani, qui trans Rhenum incolunt, quibuscum continenter bellum gerunt. Qua de causa Helvetii quoque reliquos Gallos virtute præcedunt, quod fere quotidianis proeliis cum Germanis contendunt; quum aut suis finibus eos prohibent, aut ipsi in eorum finibus bellum gerunt. Eorum una pars, quam Gallos obtinere dictum est, initium capit a flumine Rhodano, continetur Garumna flumine, Oceano, finibus Belgarum: attingit etiam a Sequanis et Helvetiis flumen Rhenum; vergit ad septentriones. Belgæ ab extremis Galliæ finibus oriuntur: pertinent ad inferiorem partem fluminis Rheni; spectant in septentriones et orientem solem. Aquitania a Garumna flumine ad Pyrenæos montes, et eam partem Oceani, quæ est ad Hispaniam, pertinet; spectat inter occasum solís et septentriones.
2. Apud Helvetios longe nobilissimus et ditissimus fuit Orgetorix. Is, M. Messala et M.

Pisone consulibus, regni cupiditate inductus conjurationem nobilitatis fecit, et civitati persuasit, ut de finibus suis cum omnibus copiis exirent: perfacile esse, quum virtute omnibus præstarent, totius Galliæ imperio potiri. Id hoc facilius eis persuasit, quod undique loci natura Helvetii continentur; una ex parte, flumine Rheno latissimo, qui agrum helvetium a Germanis dividit; altera ex parte, monte Jura altissimo, qui est inter Sequanos et Helvetios; tertia, lacu Lemano, et flumine Rhodano, qui Provinciam nostram ab Helvetiis dividit. His rebus fiebat, ut et minus late vagarentur, et minus facile finitimis bellum inferre possent: qua de causa homines bellandi cupidi magno dolore afficiebantur. Pro multitudine autem hominum et pro gloria belli atque fortitudinis, angustos se fines habere arbitrabantur, qui in longítudinem millia passum ducenta et quadraginta, in latitudinem centum et octoginta patebant.
3. His rebus adducti et auctoritate Orgetorigis permoti, constituerunt ea, quæ ad proficiscendum pertinerent, comparare: jumentorum et carrorum quam maximum numerum coemere; sementes quam maximas facere, ut in itinere copia frumenti suppeteret; cum proximis civitatibus pacem et amicitiam confirmare. Ad eas res conficiendas biennium sibi satis esse duxerunt; in tertium annum profectionem lege confirmant. Ad eas res conficiendas Orgetorix deligitur.
6. Erant omnino itinera duo, quibus itineribus domo exire posset: unum per Sequanos angustum et difficile, inter montem Juram et flumen Rhodanum, quo vix singuli carri ducerentur; mons autem altissimus impendebat, ut facile perpauci prohibere possent: alterum per provinciam nostram, multo facilius atque expeditius, propterea quod Helvetiorum inter fines et Allobrogum, qui nuper pacati erant, Rhodanus fluit, isque nonnullis locis vado transitur. Extremum oppidum Allobrogum est, proxirnumque Helvetiorum finibus, Geneva: ex eo oppido pons ad Helvetios pertinet. Allobrogibus sese vel persuasuros, quod nondum bono animo in populum romanum viderentur, existimabant, vel vi coacturos, ut per suos fines eos ire paterentur. Omnibus rebus ad profectionem comparatis, diem dicunt, qua die ad ripam Rhodani omnes conveniant: is dies erat ante diem quintum kalendas Apriles, L. Pisone, A. Gabinio consulibus.
7. Cæsari quum id nuntiatum esset, eos per Provinciam nostram iter facere conari, maturat ab urbe proficisci, et quam maximis potest itineribus, in Galliam ulteriorem contendit, et ad Genevam pervenit. Provinciæ toti quam maximum potest militum numerum imperat (erat omnino in Gallia ulteriore legio una); pontem, qui erat ad Genevam, jubet rescindi.

Ubi de ejus adventu Helvetii certiores facti sunt, legatos ad eum mittunt, nobilissimos civitatis, cujus legationis Numejus et Verudoctius principem locum obtinebant: qui dicerent, "sibi esse in animo, sine ullo maleficio iter per Provinciam facere, propterea quod aliud iter haberet nullum: rogare, ut ejus voluntate id sibi facere liceat". Cæsar, quod memoria tenebat, L. Cassium consulem occisum, exercitumque ejus ab Helvetiis pulsum et sub jugum missum, concedendum non putabat: neque homines inimico animo, data facultate per Provinciam itineris faciendi, temperaturos ab injuria et maleficio existimabat. Tamen, ut spatium intercedere posset, dum milites, quos imperaverat, convenirent, legatis respondit, "diem se ad deliberandum sumpturum; si quid vellent, ante diem idus Apriles reverterentur".
8. Interea ea legione, quam secum habebat, militibusque, qui ex Provincia convenerant, a lacu Lemano, qui in flumen Rhodanum influit, ad montem Juram, qui fines Sequanorum ab Helvetiis dividit, millia passuum decem novem, murum, in altitudinem pedum sexdecim, fossamque perducit. Eo opere perfecto, præsidia disponit, castella communit, quo facilius, si se invito transire conarentur, prohibere possit. Ubi ea dies, quam constituerat cum legatis, venit, et legati ad eum reverterunt, negat, "se more et exemplo populi romani posse iter ulli per Provinciam dare, et, si vim facere conentur, prohibiturum" ostendit. Helvetii, ea spe dejecti, navibus junctis ratibusque compluribus factis, alii, vadis Rhodani, qua minima altitudo fluminis erat, nonnumquam interdiu, sæpius noctu, si perrumpere possent, conati, operis munitione et militum concursu et telis repulsi, hoc conatu destiterunt. (De Bello Gallico, Libri I).

Cronológicamente encontramos en seguida a Titus Lucrecius Carus (95 a.C. - 51 a.C.). Esmerado en su estilo, cuidadoso de la exposición, tiene, sin embargo, momentos en que la emoción que le produce la doctrina que ilustra lo hace alcanzar alturas poéticas sin igual, en las letras latinas. Su gran poema "De rerum natura" constituye un fenómeno nuevo en latín: es la exposición apasionada de un gran sistema filosófico, el atomismo. Persuadido de lo que explica, Lucrecio lucha, no siempre con buen éxito, contra la rudeza de la lengua que maneja para expresar algunas ideas y conceptos nuevos. Pero en numerosos pasajes, sobre todo aquellos en que hace invocaciones o digresiones, el latín luce esplendoroso y sonoro, como un arma perfectamente apta para todos los usos. Su latín es deliberadamente arcaizante y en ocasiones se acerca a la lengua popular, pero sus momentos de elevación son muestras inigualables de entusiasmo y tersura.

Lucius Cornelius Sisenna (91 a.C. - 78 a.C.).

Historiador, Cuestor en Sicilia, fuente informativa para Salustio con su "Romæ Historia" y "De Plauto Comentaria", actual-mente extraviados.

Caius Sallustius Crispus (80 a.C. - 34 a.C.?). Historiador culto, pero de origen humilde. Licencioso. Cuestor, tribuno y pretor. Depuesto del Senatus por vicioso, César lo nombró proconsul en Numidia: saqueó prácticamente la provincia y volvió riquísimo dándose vida fastuosa. Dice De Miguel: "Es curioso que un hombre tan sinvergüenza escribiera predicando la rectitud".
De él se conservan la "Catilinæ coniuratio" y "Bellum Iugurthinum" que sirvió de inspiración a Tácito.
El texto que sigue pertenece a Libro V de esa última obra:
SALLVSTII
BELLVN IVGVRTHINVM

V. Bellum scripturus sum, quod populus Romanus, cum lugurtha, rege Numidarum, gessit, primum quia magnum et atrox variaque victoria fuit, dehinc quia tunc primum superbiae nobilitatis obviam itum est. Quae contentio divina et humana cuncta permiscuit, eoque vecordiae processit, ut studiis civilibus bellum atque vastitas Italiae finem faceret. Sed priusquam huiuscemodi rei initium expedio, pauca supra repetam quo ad cognoscendum omnia inlustria magis magisque in aperto sint.
Bello Punico secundo, quo dux Carthaginiensium Hannibal post magnitudinem nominis Romani Italiae opes maxume adtriverat, Masinissa, rex Numidarum, accensa, ex quibus, si talem virum dolis interfecisset, ne qua seditio aut bellum oriretur anxius erat.

VII. His difficultatibus circumventus, ubi videt neque per vim neque insidiis opprimi posse hominem tam acceptum popularibus, quod erat Iugurtha manu promptus et adpetens gloriae militaris, statuit eum obiectare periculis et eo modo fortunam temptare. Igitur bello Numantino Micipsa, cum populo Romano equitum atque peditum auxilia mitteret, sperans vel ostentando virtutem vel hostium saevitia facile eum occasurum, praefecit Numidis quos in Hispaniam mittebat. Sed ea res longe aliter ac ratus evenit. Nam Iugurtha, ut erat impigro atque acri ingenio, ubi naturam P. Scipionis, qui tum Romanis imperator erat, et morem hostium cognovit, multo labore multaque cura, praeterea modestissime parendo et saepe obviam eundo periculis, in tantam claritudinem brevi pervenerat, ut nostris vehementer carus, Numantinis maxumo terrori esset. Ac sane, quod difficillumum in primis est, et proelio strenuus erat et bonus consilio, quorum alterum ex providencia timorem, alterum ex audacia temeritatem adferre plerumque solet. Igitur imperator omnis fere res asperas per lugurtham agere, in amicis habere, magis magisque eum in dies amplecti, quippe cuius neque consilium neque inceptum ullum frustra erat.

Huc accedebat munificentia animi et ingeni sollertia, quis rebus sibi multos ex Romanis familiari amicitia coniunxerat.

Algo posterior es Caius Valerius Catullus (84 a.C. - 54 a.C.), poeta veronés. Se conocen 115 composiciones de las que realza "Epitalamio de Tetis y Peleo". Su vida, breve y fecunda, está marcada para siempre por la pasión que sintió por una mujer liviana, Clodia, la Lesbia de sus poemas. Catulo dota a la poesía clásica en su totalidad de una nota nueva: la intimidad, la penetración en lo más profundo del alma. Los líricos griegos, en efecto, no llegaron nunca, ni siquiera Safo, a expresar la ternura, la solicitud amorosa y el sufrimiento del desengaño como lo hizo Catulo. Puede considerárselo, en este sentido, el primer poeta lírico de Occidente, si entendemos por lirismo esta incursión en los niveles más profundos y más tiernos del espíritu. Por ello es también, el primer poeta moderno:
"Soles occidere et reddire possunt, nobis, cum semel occidit brevis lux, nox est perpetua una dormienda; da mi bacia mille deinde centum".

Dos años después de Catulo, nació Publius Terentius Varro Atacinus, en Narbonæ y del que quedan un epigrame y algunos fragmentos de "Chronographia", "De libris navalibus", del IV "Argonauticorum" y del II "De Bello Sequanico".

Entre el 70 a.C. y 19 a.C. vivió Publius Virgilius Maro, nacido en Andes Mantua. Erudito de talento privilegiado, conoció de filosofía, matemática, geografía, medicina e historia natural. De carácter apacible, modesto y correcto resalta en un medio ambiente en general depravado.
Su estilo es puro, correcto, elegante, rítmico y de fluida versificación en hexámetros. Sensible y tierno, casi melancólico, escribió su propio epitafio:
"Mantua me genuit; Calabria rapuere; tenet nunc
Parthenope: cecini pascua, rura, duces".
Es para las letras latinas, lo que Homero para las griegas, aunque mucho hayan hablado los eruditos de la superioridad del vate ciego y del sabor a gabinete de trabajo de las obras de Virgilio. Ello no obstante, el puesto que la "Eneida" ocupa en la literatura latina equivale al de las epopeyas homéricas en la griega. La vida de Virgilio estuvo íntegramente dedicada a la composición de sus obras, de cuya excelencia estaba consciente, al grado de que, cuando sintió que iba a morir, encargó que quemarán la "Eneida", por no haberla terminado de revisar y pulir.
La obra de Virgilio no es muy vasta.

La forman las "Églogas", las "Geórgicas" y la "Eneida"; se le ha atribuido una colección de poemas llamada "Appendix Vergiliana", pero se duda seriamente de su autenticidad.
Las "Églogas" son poemas de tipo pastoral, derivados de los "Idilios" de Teócrito. Virgilio emplea un lenguaje molle atque facetum como dijo Horacio. En general, los temas tratados, y algunas veces hasta los personajes, provienen de los modelos helenos. Pero hay una notabilísima excepción: la cuarta égloga, uno de los más hermosos y misteriosos poemas que existe en latín. En ella, Virgilio profetiza el nacimiento de un niño excepcional que ha de instituir una nueva edad de oro. Para muchos intérpretes, este poema maravilloso es una profecía acerca del advenimiento de Cristo y su religión. Para otros, son los buenos deseos de Virgilio para el caso de que naciera un hijo de Octaviano. Sea como fuere, es uno de los poemas más luminosos de toda la lengua latina.
Las "Geórgicas" son una descripción de las faenas del campo. Se trata de un poema en donde lo didáctico va acompañado de pasajes descriptivos y alabanzas del suelo.
La "Eneida", con su relato de los trabajos de Eneas y la fundación mítica de la historia de Roma, es el gran poema nacional de los romanos. En ella abundan, al lado de los pasajes dedicados exclusivamente a episodios bélicos, trozos de descripción magnífica, escritos en una lengua dúctil y sonora, y trozos de una belleza emotiva, insuperable como los adioses de Dido a Eneas y su inmolación, uno de los momentos más singulares de la literatura latina.

Incluimos el texto de la Égloga IV mencionada y algunos versos del Libro II de su Æneidos:
EGLOGA IV
Sicelides Musae, paulo majora canamus;
Non omnes arbusta juuant humilesque myricæ:
Si canimus siluas, siluæ sint Consule dignæ.
Ultima Cumæi uenit jam carminis ætas;
Magnus ab integro sæclorum nascitur ordo. Jarn redit et Uirgo, redeunt Saturnia regna;
Jam noua progenies coelo demittitur alto.
Tu modo nascenti puero, quo ferrea primum
Desinet, ac toto surget gens aurea mundo,
Casta, faue, Lucina: tuus jam regnat Apollo.
Teque adeo decus hoc æui, te consule, inibit,
Pollio, et incipient magni procedere menses
te duce. Si qua manent sceleris uestigia nostri,
inrita perpetua soluent formidine terras.
Ille deum uitam accipiet diuisque uidebit
pernixtos heroas et ipse uidebitur illis
pacatumque reget patriis uirtutibus orbem.
At tibi prima, puer, nullo munuscula cultu
errantis hederas passim cum baccare tellus
mixtaque ridenti colocasia fundet acantho. Ipsae lacte domum referent distenta capellae
ubera, nec magnos metuent armenta leones;
ipsa tibi blandos fundent cunabula flores.

Occidet, et serpens, et fallax herba ueneni
occidet; Assyrium uolgo nascetur amomum.
At simul heroum laudes et facta parentis
iam legere et quae sit poteris cognoscere uirtus,
rnolli paulatim flauescet campus arista,
incultisque rubens pendebit sentibus uia,
et durae quercus sudabunt roscida mella. Pauca tamen suberunt priscae uestigia fraudis,
quae temptare Thetim ratibus, quae cingere muris
oppida, quae iubeant telluri infindere sulcos. Alter erit tum Tiphys, et altera quae uehat Argo
delectos heroas; erunt etiam altera bella,
atque iterum ad Troiam magnus mittetur Achilles.
Hinc, ubi iam firmata uirum te fecerit aetas,
cedet et ipse mari vector, nec nautica pinus
mutabit merces; omnis feret omnia tellus. Non rastros patietur humus, non uinea falcem;
robustus quoque iam tauris iuga soluet arator;
nec uarios discet mentiri lana colores,
ipse sed in pratis aries iam suaue rubenti
murice, iam croceo mutabit uellera luto;
sponte sua sandyx pascentes uestiet agnos.
"Talia saecla" suis dixerunt "currite" fusis
concordes stabili fatorum numine Parcae.
Adgredere o magnos (aderit iam tempus) honores,
cara deum soboles, magnurn louis incrementum!
Aspice conuexo nutantem pondere mundum,
terrasque tractusque maris caelumque profundum. Aspice, uenturo laetantur ut omnia saeclo.
O mihi tum longae maneat pars ultima uitae,
spiritus et quantum sat erit tua dicere facta!
Non me carminibus uincat nec Thracius Orpheus,
nec Linus, huic mater quamuis atque huic pater adsit,
Orphei Calliopea, Lino formosus Apollo,
Pan etiam, Arcadia mecum si iudice certet,
Pan etiam Arcadia dicat se iudice uictum.
Incipe, parue puer, risu cognoscere matrem:
matri longa decem tulerunt fastidia menses;
incipe, parue puer: qui non risere parentes,
nec deus hunc mensa, dea nec dignata cubili est.

AENEIDOS LIBER II

Conticuere omnes, intentique ora tenebant;
Inde torro pater Aeneas sic orsus ab alto:
"Infandum, regina, jubes renovare dolorem,
Trojanas ut opes et lamentabile regnum
Eruerint Danai; quæque ipse miserrima vidi,
Et quorum pars magna fui. Quis talia fando
Myrmidonum Dolopumve, aut duri miles Ulyssei
Temperet a lacrymis? Et jam nox humida coelo
Præcipitat, suadentque cadentia sidera somnos.
Sed si tantus amor casus cognoscere nostros,
Et breviter Trojæ supremum audire laborem,
Quanquam animus meminisse horret, luctuque refugit,
Incipiam.

Fracti bello fatisque repulsi,
Ductores Danaum, tot jam labentibus annis,
Instar montis equum, divina Palladis arte,
Aedificant, sectaque intexunt abiete costas;
Votum pro reditu simulant; ea fama vagatur.
Huc delecta virum sortiti corpora furtim
Includunt cæco lateri, penitusque cavernas
Ingentes uterumque armato milite complent.
"Est in conspectu Tenedos, notissima fama
Insula, dives opum, Priami dum regna manebant;
Nunc tantum sinus et statio malefida carinis.
Huc se provecti deserto in littore condunt.
Nos abiisse rati et vento petiisse Mycenas.
Ergo omnis longo solvit se Teucria luctu:
Panduntur portæ; juvat ire, et Dorica castra
Desertosque videre locos, littusque relictum.
Hic Dolopum manus, hic sævus tendebat Achilles:
Classibus hic locus; hic acie certare solebant.
Pars stupet innuptæ donum exitiale Minervæ,
Et molem mirantur equi; primusque Thymoetes
Duci intra muros hortatur et arce locari;
Sive dolo, seu jam Trojæ sic fata ferebant.
At Capys, et quorum melior sentencia menti,
Aut pelago Danaum insidias suspectaque dona
Præcipitare jubent, subjectisque urere flammis,
Aut terebrare cavas uteri et tentare latebras.
Scinditur incertum studia in contraria vulgus.
"Primus ibi ante omnes, magna comitante caterva,
Laocoon ardens summa decurrit ab arce,
Et procul: "O miseri, quæ tanta insania, cives?
"Creditis avectos hostes? aut ulla putatis
"Dona carere dolis Danaum? sic notus Ulysses?
"Aut hoc inclusi ligno occultantur Achivi;
"Aut hæc in nostros fabricata est machina muros,
"Inspectura domos venturaque desuper urbi;
"Aut aliquis latet error: equo ne credite, Teucri.
"Quidquid id est, timeo Danaos et dona ferentes".
Sic fatus, validis ingentem viribus hastam
In latus inque feri curvam compagibus alvum
Contorsit. Stetit illa tremens, uteroque recusso,
Insonuere cavæ gemitumque dedere cavernæ.
Et si fata Deum, si mens non læva fuisset,
Impulerat ferro Argolicas foedare latebras;
Trojaque nunc stares, Priamique arx alta maneres!

Quintus Horatius Flaccus (65 a.C. - 8 a.C.) nació en Venusa, estudió literatura en Roma y Atenas. Fue Tribuno de Bruto.
De carácter pacífico, filósofo, crítico juicioso aunque a veces poco objetivo. Nada de ambicioso, vivía su "feliz mediocridad" en la campiña. Se conservan de él 121 poemas líricos ("Odas", "Epodos" y "Carmen sæculare") y 41 ensayos en verso (las "Sátiras", las "Epístolas" y el "Arte poética").
Cronológicamente, las primeras composiciones de Horacio son las "Sátiras" que, según parece, consideró más bien ensayos similares a la prosa que poemas propiamente dichos. Hace en ella numerosos experimentos formales que le permiten madurar para aco-meter otras empresas. Los "Epodos" aparecen más tarde, aunque no se encuentra en ellos al genio hora-ciano en todo su esplendor.
Las "Odas" son la obra más importante, tanto por la variedad de los temas tratados como por la ductilidad de la lengua y la indudable belleza lapidaria de muchas de sus cláusulas. Para los críticos modernos, sin embargo, lo que hay de propiamente poético en ellas no justifica la fama de que han gozado desde el momento de su aparición. Horacio, a diferencia del gran Cátulo, a quien imitó en alguno de sus metros, es un poeta frío por lo que se refiere al amor y esta frialdad se refleja en todas sus composiciones. Ello no obstante, encontramos en su obra la serenidad característica del espíritu clásico, el elogio de la mesura y la dignidad y un concepto muy claro de su condición de hombre.
El "Arte poética", llamada también "Epístola a los Pisones" ha tenido suma impor-tancia en las teorías poéticas occidentales.

En ella se encuentra expuesto el concepto hora-ciano de la poesía, en donde la belleza formal debe ir acompañada de una sana utilidad moralizadora.
De su obra transcribimos una conocida égloga:

HORATII FLACCI
"BEATUS ILLE"
Beatus ille qui procul negotiis
ut prisca gens mortalium
paterna rura bubus exercet suis
solutus omni fenere
neque excitatur classici miles truci
neque horret iratum mare,
forumque vitat et superba civium
potentiorum limina.
Ergo aut adulta vitium propagine
altas maritat populos
inutilesque falce ramos amputans
feliciores inserit
aut in reducta valle mugientium
prospectat errantes greges
aut pressa puris mella condit amphoris
aut tondet infirmas oves.
Vel quum decorum mitibus pomis caput
Autumnus agris extulit
ut gaudet insitiva decerpens pyra
certantem et uvam purpurae
qua muneretur te, Priape, et te pater
Silvane, tutor finium!
Libet jacere, modo sub antiqua ilice,
modo in tenaci gramine.
Labuntur altis interim rivis aquae,
queruntur in silvis aves,
fontesque lymphis obstrepunt manantibus,
somnos quod invitet leves.
At quum tonantis annus hibernus Iovis
imbres nivesque comparat
aut trudis acres hinc et hinc multo cane
apros in obstantes plagas,
aut amite levi rara tendit retia,
turdis edacibus dolos,
pavidumque leporem et advenam laqueo gruem
jucunda captat praemia.
Quis non malarum, quas amor curas habet,
haec inter obliviscitur?
Quod si pudica mulier in partem iuvet
domum atque dulces liberos,
sabina qualis, aut perusta solibus
pernicis uxor appuli
sacrum vetustis extruunt lignis focum
lassi sub adventum viri,
claudensque textis cratibus laetum pecus,
distenta siccet ubera
et horna dulci vina promens dolio
dapes inemptas apparet.
Non me lucrina iuverint conchylia
magisve rhombus aut scari
si quos eois intonata fluctibus
hiems ad hoc vertat mare,
non afra avis descendat in ventrum meum
non attagen ionium
iucundior quam lecta de pinguissimis
oliva ramis arborum,
aut herba lapathi prata amantis et gravi
malvae salubris corpori,
vel agna festis caesa terminalibus
vel haedus ereptus lupo.
Has inter epulas, ut iuvat pastas oves
videret properantes domum!
videre fessos vomerem inversum boves
collo trahentes languido!
positosque vernas, ditis examen domus,
circum renidentes lares...
Haec ubi locutus foenerator Alfius,
iam iam futurus rusticus
omnem relegit idibus pecuniam,
quaerit kalendis ponere.

Titus Livius (59 a.C.? - 17 d.C.), historiador paduano de estilo y lenguaje simple y directo, su gran obra son 140 libros: "Ab Urbe Condita Libri" de los que se conservan 35.
Estudia la historia de Roma desde la llegada de Eneas a Italia hasta la muerte de Druso, hermano del emperador Tiberio, el año 9 a.C. Su estilo, más importante en general que el relato de los episodios históricos, a menudo inexacto desde el punto de vista científico, es elegante, fluido y atractivo. Le interesa más suscitar en sus lectores una pasión por lo que está relatando que averiguar con minucia la verdad de lo que escribe. En este sentido, es deficiente, pero el lenguaje es esplendoroso. A pesar de su falta de rigor histórico, Tito Livio es uno de los grandes cronistas romanos, sobre todo porque presenta un gran fresco del pasado histórico de Roma, donde los detalles pierden su valor en pro de la unidad y congruencia del conjunto.
Lo anterior lo constatamos en el fragmento siguiente del Libro XXVI del "Ab Urbe Condita Libri", del que reproducimos los números L y LI.


TITO LIVIO
Historia Romana
Liber XXVI - LL y LI
L. Captiva deinde a militibus adducitur ad eum adulta virgo, adeo eximia forma, ut quacumque incedebant, converteret omnium oculos. Scipio, percunctatus patriam parentesque, inter cetera accepit, desponsam eam principi Celtiberorum adolescenti: Allucio nomen erat. Extemplo igitur parentibus sponsoque ab domo accitis, quum interim audiret, deperire eum sponsæ amore, ubi primum venit, accuratiore eum sermone, quam parentes, alloquitur. "Juvenis, inquit, juvenem appello, quo minor sit inter nos hujus sermonis verecundia. Ego, quum sponsa tua capta a militibus nostris ad me ducta esset, audiremque, eam tibi cordi esse, et forma faceret fidem, quia ipse, si frui liceret ludo ætatis, præsertim recto et legitimo amore, et non respublica animum nostrum occupasset, veniam mihi dari sponsam impensius amanti vellem: tuo, cujus possum, amori faveo. Fuit sponsa tua apud me eadem, qua apud soceros tuos parentesque suos, verecundia: servata tibi est, ut inviolatum et dignum me teque dari tibi donum posset. Hanc mercedem unam pro eo munere paciscor: amicus populo romano sis. Et si me virum bonum credis esse, quales patrem patruumque meum jam ante hæ gentes norant, scias multos nostri similes in civitate romana esse; nec ullum in terris populum hodie dici posse, quem minus tibi hostem tuisque esse velis, aut amicus malis. "Adolescens, simul pudore et gaudio perfusus, dextram Scipionis tenens, deos omnes invocare ad gratiam illi pro se referendam, quoniam sibi nequaquam satis facultatis, pro suo animo atque illius erga se merito, esset. Parentes inde cognatique virginis appellati.

Qui quoniam gratis sibi redderetur virgo, ad quam redimendam satis magnum attulissent auri pondus, orare Scipionem, ut id ab se donum acciperet, coeperunt: haud minorem ejus rei apud se gratiam futuram esse, affirmantes, quam redditæ inviolatæ foret virginis. Scipio, quando tanto opere peterent, accepturum se pollicitus, poni ante pedes jussit: vocatoque ad se Allucio, "Super dotem, inquit, quam accepturus a socero es, haec tibi a me dotalia dona accedent:" aurumque tollere, ac sibi habere jussit. His lætus donis honoribusque dimissus domum, implevit populares laudibus meritis Scipionis: "venisse diis simillimum juvene, vincentem omnia, quum armis, tum benignitate ac beneficiis". Itaque, delectu clientum habito, cum delectis mille et quadringentis equitibus intra paucos dies ad Scipionem revertit.
LI. Scipio retentum secum Lælium, dum captivos obsidesque et prædam ex consilio ejus disponeret, satis omnibus compositis, data quinquereme, captivisque, Magone et quindecim fere senatoribus, qui simut cum eo capti erant, in navem impositis, nuntium victoriæ Romam mittit. Ipse paucos dies, quibus morari Carthagine statuerat, exercendis navalibus pedestribusque copiis absumpsit. Primo die legiones in armis quattuor millium spatio decurrerunt: secundo die arma curare et tergere ante tentoria jussit: tertio die rudibus inter se in modum justæ pugnæ concurrerunt, præpilatisque missilibus jaculati sunt; quarto die quies data: quinto iterum in armis decursum est. Hunc ordinem laboris quietisque, quoad Carthagine morati sunt, servarunt. Remigium classicique milites, tranquillo in altum evecti, agilitatem navium simulacris navalis pugnæ experiebantur. Haec extra urbem terra marique corpora simul animosque ad bellum acuebant. Urbs ipsa strepebat apparatu belli, fabris omnium generum in publica officina inclusis. Dux cuncta pari cura obibat. Nunc in classe ac navali erat: nunc cum legionibus decurrebat: nunc operibus aspiciendis tempus dabat, quæque in officinis, quæque in armamentario ac navalibus fabrorum multitudo plurima in singula dies certam ne ingenti faciebat.

Marcus Annæus Seneca (58 a.C. - 38 d.C.), orador e historiador, maestro de retó-rica nacido en Córdoba, Iberia. Se le conoce como Séneca el Mayor para distinguirlo de Lucius Annæus Seneca, su hijo también escritor moralista.
Escribió un Tratado "Oratorum et Rhetorum Sententiæ divisiones, Colores contro-versarium" en 10 libros que es una colección de ejemplos de las orationes más sobresa-lientes, hecho a pedido de sus hijos, estudiantes de retórica. De 74 Controversiæ nos han llegado sólo 35.

Su real finalidad era servir de texto para la elocuencia judicial mediante la discusión de casos dudosos. En la introducción a cada uno incluye el texto de algún orador famoso. Planteado el asunto expone argumentos probatorios: son las sententiæ. Las divisiones las constituyen la agrupación de los argumentos conforme a un plan lógico, y los colores son motivos o antecedentes extra legales para acentuar lo favorable al cliente y lo negativo para el adversario.
En los prólogos se muestra censor severo de su época; tradicionalmente deplora la decadencia y es negativo a las artes declamatorias haciendo suya la frase de Casio Severo: "¿Qué cosa hay que no sea inútil en este ejercicio escolástico, si la misma escolástica es inútil? Cuando hablo en el foro tengo algún propósito, pero cuando declaro me parece trabajar en sueño" (Cita de Menendez Pelayo, "Historia de las ideas estéticas en España"; Edit. Glem, B. Aires, s.f., I, pág. 243).

Albius Tibulus (54 a.C. - 19 a. C.), participó en las guerras de las Galias. Melancólico y sensible, su pensamiento es delicado y su lenguaje es correcto y expresivo. Probablemente el mejor escritor de elegías que produjo Roma. Espíritu sencillo y tierno, sus composiciones poéticas dan muestra del refinamiento de su alma en un leguaje sencillo y hermoso. Encontramos en Tibulo a un gran poeta amoroso, pero enamorado con amor tierno, ajeno a las pasiones, a los celos, a las reconvenciones. Fue muy estimado entre los antiguos, tanto por la gran sinceridad de sus obras, como por la transparencia de su estilo.

Sextus Aurelius Propertius (¿50 a.C. - 15 a.C.?), poeta elegiaco de Umbría que dejó 4 libros de Elegiæ; enamorado de Cinthia, matrona elegante, alta, rubia, de hermosas manos, toda gracia y seducción, la convierte en el tema de sus inflamados poemas. El libro IV celebra las leyendas patrias: Roma, Tarpeya, Vertumno, Júpiter.. acaba con la aparición de Cinthia en sueños, muerta un año antes.
Abusa de su erudición mitológica; es artificioso, pero sincero, apasionado, enamo-rado y religioso. Usa un estilo en donde la originalidad del lenguaje corre pareja con la de las concepciones poéticas. A diferencia de Tibulo, Propercio, hábilmente hace una amal-gama entre la realidad y la fantasía, entre los episodios de su amor y las lucubraciones de su inventiva. Sin embargo, sus obras adolecen de cierto descuido y su lenguaje es, a menudo, oscuro y desordenado.

Llegamos a otra cumbre de la poesía latina: Publius Ovidius Naso (43 a.C. - 14 d.C.).

Caballero romano caido en la enemistad de Augusto por haberse enamorado de su hija Corina, fue desterrado al Pontus Euximus.
Dejó obras varias: "Medea", "Remedium Amoris", "Pastorum Libri VII", "De Ponto, Libri IV", "Consolatio ad Liviam".
Ovidio es uno de los más fecundos poetas romanos y, probablemente, el de mayor capacidad inventiva. Su tema predominante es el amor, pero considerado no sólo en su aspecto emotivo, sino como motivo de estratagemas, tretas y hasta afeites para suscitarlo. Los "Amores", por ejemplo, son una apreciación bastante realista de su nexo con una aven-turera.
Otro poema suyo, las "Heroidas" (o Heroínas), tiene pasajes verdaderamente conmovedores en las supuestas cartas que mujeres extraordinarias escriben a sus ausentes enamorados. En esta obra, Ovidio pone de manifiesto su gran capacidad de caracterización, llamada entre los antiguos ethopoeia.
Su "Ars Amatoria" es un hermoso recetario para la seducción. En sus "Amores" había presentado el amor como un juego; en su "Ars Amatoria" da las reglas del juego. Parece que esta obra indignó profundamente a Augusto y que a ella se debe el decreto de destierro con que después afligió al poeta. Para numerosos críticos, esta es la obra maestra de Ovidio.
Las "Metamorphosis", obra genial en su género, describe las diversas transforma-ciones que sufrieron algunos personajes míticos de la antigüedad. Esto sirve de pretexto a Ovidio para tratar prácticamente cualquier tema que le viene a la imaginación. Escritas en un estilo cuidado y hermoso, Las "Metamorfosis" siguen siendo un libro muy atrayente puesto que ponen de manifiesto la gran riqueza imaginativa de uno de los grandes genios romanos.

De su obra "Metamorphosis" transcribimos varios trozos de hexámetros famosos:

1. Chaos et Orbis incunabula

Ante mare et terras, et quod tegit omnia, coelum,
Unus erat toto naturæ vultus in orbe,
Quem dixere Chaos: rudis, indigestaque moles,
Nec quidquam, nisi pondus iners, congestaque eodem
Non bene junctarum discordia semina rerum.
Nullus adhuc mundo præbebat lumina Titan,
Nec nova crescendo reparabat cornua Phoebe,
Nec circumfuso pendebat in aere tellus,
Ponderibus librata suis: nec brachia longo
Margine terrarum porrexerat Amphitrite. Quaque erat et tellus, illic et pontus, et aer. Sic erat instabilis tellus, innabilis unda,
Lucis egens aer: nullo sua forma manebat:
Obstabatque aliis aliud: quia corpore in uno
Frigida pugnabant calidis, humentia siccis,
Mollia cum duris, sine pondere habentia pondus. (Ex lib. I.)

II. Evolvitur Chaos.

Elementa suis quæque locis componuntur

Hanc Deus et melior litem Natura diremit:
Nam coelo terras, et terris abscidit undas,
Et liquidum spisso secrevit ab aere coelum.
Quæ postquam evolvit, cæcoque exemit a acerbo,
Dissociata locis, concordi pace ligavit.
Ignea convexi vis, et sine pondere, coeli,
Emicuit, summaque locum sibi legit in arce.
Proximus est aer illi levitate, locoque;
Densior his tellus, elementaque grandia traxit,
Et pressa est gravitate sui: circumfluus humor
Ultima possedit, solidumque coercuit orbem.
Sic ubi dispositam, quisquis fuit ille Deorum,
Congeriem secuit, sectamque in membra redegit.
Principio terram, ne non æqualis ab omni.
Parte foret, magni speciem glomeravit in orbis.
Tum freta díffundi, rabidisque tumescere ventis
Jussit, et ambitæ circumdare littora terræ. Addidit et fontes, et stagna immensa, lacusque;
Fluminaque obliquis cinxit declivia ripis:
Quæ diversa locis partim sorbentur ab ipsa,
In mare perveniunt partim campoque recepta
Liberioris aquæ, pro ripis littora pulsant. Jussit et extendi campos, subsidere valles,
Fronde tegi silvas, lapidosos surgere montes. (Ibid.)

III. Ornatur coelum astris; Tellus animantibus; Homo conditur

Vix ita limitibus dissepserat omnia certis,
Quum, quæ pressa diu massa latuere sub illa,
Sidera coeperunt toto effervescere coelo.
Neu regio foret ulla suis animantibus orba,
Astra tenent coeleste solum, formæque Deorum:
Cesserunt nitidis habitandæ piscibus undæ:
Terra feras cepit: volucres agitabilis aer:
Sanctius his animal, mentisque capacius altæ
Deerat adhuc, et quod dominari in cætera posset.
Natus homo est: sive hunc divino semine fecit
Ille opifex rerum, mundi melioris origo;
Sive recens tellus, seductaque nuper ab alto
AEthere, cognati retinebat semina coeli:
Quam satus lapeto, mixtam fluvialibus undis,
Finxit in effigiem moderantum cuncta Deorum:
Pronaque quum spectent animalia cætera terram,
os homini sublime dedit, coelumque tueri
jussit, et erectos ad sidera tollere vultus.
Sic, modo quæ fuerat rudis, et sine imagine tellus,
Induit ignotas hominum conversa figuras. (Ibid.)
IV. Mundi ætates. Prima aurea; secunda, argentea

Aurea prima sata est ætas, quæ, vindice nullo,
Sponte sua, sine lege, fidem, rectumque colebat. Poena metusque aberant; nec verba minantia fixu
AEre legebantur, nec supplex turba timebat
Judicis ora sui: sed erant sine judice tuti.
Nondum cæsa suis, peregrinum ut viseret orbem,
Montibus, in liquidas pinus descenderat undas,
Nullaque mortales, præter sua, littora norant.

Nondum præcipites cingebant oppida fossæ:
Non turba directi, non æris cornua flexi,
Non galeæ, non ensis erant: sine militis usu
Mollia securæ peragebant otia gentes.
Ipsa quoque immunis, rastroque intacta, nec ullis
Saucia vomeribus, per se dabat omnia tellus;
Contentique cibis, nullo cogente, creatis,
Arbuteos foetus montanaque fraga legebant,
Cornaque, et in duris hærentia mora rubetis,
Et, quæ deciderant patula Jovis arbore, glandes.
Ver erat æternum; placidique tepentibus auris
Mulcebant Zephyri natos sine semine flores.
Mox etiam fruges tellus inarata ferebat;
Nec renovatus ager gravidis canebat aristis.
Flumina jam lactis, jam flumina nectaris ibant:
Flavaque de viridi stillabant ilice mella.
Postquam, Saturno tenebrosa in Tartara misso,
Sub Jove mundus erat, subiitque argentea proles,
Auro deterior, fulvo pretiosior ære;
Jupiter antiqui contraxit tempora veris,
Perque hiemes, ætusque, et inæquales autumnos,
Et breve ver, spatiis exegit quatuor annum.
Tum primum siccis aer fervoribus ustus
Canduit, et ventis glacies adstricta pependit:
Tum primum subiere domos; domus antra fuerunt,
Et densi frutices, et junctæ cortice virgæ.
Semina tum primum longis Cerealia sulcis
Obruta sunt, pressique jugo gemuere juvenci. (Ibíd.)

VI. Via lactea. Superi Jovis regiam petunt

Est via sublimis, coelo manifesta sereno;
Lactea nomen habet, candore notabilis ipso.
Hac iter est Superis ad magni tecta Tonantis,
Regalemque domun. Dextra lævaque, Deorum
Atría nobilium valvis celebrantur apertis:
PIebs habitat diversa locis: a fronte potentes
Coelicolæ clarique suos posuere penates.
Hic locus est, quem, si verbis audacia detur,
Haud timeam magni dixisse Palatia coeli.
Ergo ubi marmoreo Superi sedere recessu,
Celsior ipse loco, sceptroque innixus eburno,
Terrificam capitis concussit terque, quaterque,
Cesarem, cum qua terram, mare, sidera, movit.
Talibus inde modis ora indignantia solvit.
(Ibid.)

De este período quedan otros representantes, pero de ellos no se conocen las fechas de su nacimiento o muerte y de sus obras sólo se recuerda, a veces, el nombre. Los incluiremos muy sumariamente:
Lucius Afranius. Cómico elogiado por Cicerón. Legado de César.
Quintus Ascanius Pedianus. Gramático y retórico de Padua.
Marcus Junius Brutus. Asesino de Julio César. Escritor de epístolas incluidas en la correspondencia de Cicerón.
Caius Cassius Longinus. Asesino de Bruto, político. Dejó epístolas.
Lucius Fenestella. Historiador. Autor de "Anales Libri XXII".
Marcus Furius Bibaculus. Épico y satírico: "Oda de Bello Gallico".
Gratius Falliscus. "Cynegeticon" (El arte de cazar con perros).
Caius Lulius Hyginus. Gramático y astrónomo: "Poeticon Astronomicon".
Marcus Antistius Labco. Jurisconsulto.
Quintus Lutatus Catulus. Citado por Cicerón: "De natura dearum".
Caius Mattius. Colaborador de Julio César.
Publius Nigidius Figulus. Amigo de Cicerón, quien lo considera el mayor sabio.
Quintus Claudius Quadrigarius. Historiador: "Annales Libri XXIII".
Publius Syrus. "Colección de sententias".
Marcus Verrius Flaccus. Gramático: "De verborum significatu".
Por otra parte, no se crea que el latín usado, incluso por los emperadores de esta época, haya sido perfecto, como lo muestra el siguiente documento de Adriano Augusto respecto a los cristianos:

DECRETO EDICTO
Hadrianus Augustus Serviano consuli salutem. Aegyptum, quam mihi laudabas, Serviane carissime, totam didici Ieuem, pendulam et ad omnia famae momenta uolitantem. Illic qui Serapen colunt, Christiani sunt: et deuoti sunt Serapi, qui se Christi episcopos dicunt. Nemo illic archisynagogus ludaeorum, nemo Samarites, nemo Christianorum presbyter non mathematicus, non haruspex, non aliptes.

Ipse ille patriarcha cum Aegyptum uenerit, ab aliis Serapidem adorare, ab aliis cogitur Christum. Genus hominum seditiosissimum, uanissimum, iniuriosissimum, ciuitas opulenta, diues, fecunda, in qua nemo uiuat otiosus. Alii, uitrum confiant, aliis charta conficitur, omnes certe linifiones cuiuscumque artis et uidentur. Et habent podagrosi, quod agant, habent cisi, quod agant, habent caeci quod faciant, ne chiragrici quidem apud eos otiosi uiuunt. Vnus illis deus nummus est. Hunc Christiani, hunc ludaci, hunc omnes uenerantur et gentes. Et utinam melius esset morata ciuitas, digna profecto, quae pro sui fecunditate, quae pro su magnitudine totius Aegypti teneat principatum. Huic ego cuncta concessi, uetera priuilegia reddidi, noua sic addidi, ut praesenti gratias agerent. Denique ut primum inde discesi, et in filium meum Verum multa dixerunt, et de Antinoo quae dixerint, comperisse te credo...
"Nihil illis opto nisi ut pullis suis alentur, quas quemadmodum fecundant, pudet dicere. Calices tibi allessontes versicolores transmisi, quos mihi sacerdos templi obtulit tibi et sorori meae specialiter dedicatos; quos tu velim festis diebus convivis adhibeas. Caveas tamen ne his Africanus noster indulgenter utatur.".